İrəvan şəhərinin meydana gəlməsi və Səfəvilər dövlətinin Çuxursəəd bəylərbəyliyi
XVI əsrin əvvəlində mərkəzi Təbriz şəhəri olan mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan Səfəvi dövləti (1501–1736) yaranmışdı. Azərbaycanın başqa bölgələri kimi Çuxursəəd də Səfəvi dövlətinin tərkibinə daxil olmuşdu. XVI əsrin 30-cu illərində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin ərazisi inzibati cəhətdən 13 vilayətə – bəylərbəyliyə bölündü. Bunlardan biri də mərkəzi İrəvan (Rəvan) şəhəri olan Çuxursəəd bəylərbəyliyi idi. Onun tərkibinə Maku, Sədərək, Naxçıvan (XVII əsrin əvvəllərindən) vilayətləri, Zaruzbilə, Bayazid qalası, Şadılı və Dumbuli tayfasına məxsus torpaqlar və Mağazberd daxil idi.
Çuxursəəd vilayətinin mərkəzi İrəvan şəhəri
İrəvanın bir şəhər kimi formalaşması və inkişafı qaynaqlar tərəfindən XVI əsrin başlanğıcında təsbit edilməkdədir. Bu tarixi hadisəni şərtləndirən və İrəvanın Çuxursəəd əyalətinin mərkəzi şəhəri statusunu qazanmasına səbəb olan ən mühüm amillərdən biri burada möhkəm qalanın inşası idi. Şəhərin quruluşu və tarixinin müxtəlif istiqamətlərinə dair qiymətli məlumatlar ehtiva edən Osmanlı qaynaqları arasında Evliya Çələbinin Səyahətnaməsi “Azərbaycanın Rəvan qalasının – Xoca Can şəhərin vəsfi” sözləri ilə başlayaraq İrəvan qalasının inşasına dair bu məlumatı qeyd etmişdir: “810-cu il (1407/1408) tarixində Timuri-binur xanın sövdəgərlərindən Xoca Cani-Lahicani adlı bir ənqa bəzirgan bu Rəvan torpağına qədəm basıb, pak ənbər qoxulu bu məhsuldar torpaqda bütün heyəti ilə qərar tapıb növbənöv çəltik əkib mal topladıqca nəhayətində bir böyük qəsəbə olub. Bundan sonra 915-ci il (1509/1510) tarixində İran şahı (Azərbaycan Səfəvi – red) İsmayıl şah bir qala binasını Rəvanqulu adında xanına fərman verib yeddi ildə qalanı tamamlayıb ki, adına Rəvan deyirlər”.
Rəvanqulu xan tərəfindən inşa edilən qala ilk olaraq İrəvan şəhərinin Azərbaycan Səfəvi dövlətinin inzibati vahidlərindən biri olan Çuxursəəd bəylərbəyliyinin mərkəzi kimi möhkəmləndirilməsini nəzərdə tuturdu. İrəvan şəhəri əlverişli coğrafi mövqedə yerləşdiyi üçün Səfəvi-Osmanlı müharibələri dövründə Osmanlı ordusunun başlıca hücum hədəfinə çevrilmişdi. Şah İsmayıl onun möhkəmləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirmiş və Zəngi çayının sahilində daş və kərpicdən qalanın inşa edilməsinə razılıq vermişdi.
XVI əsrin əvvəllərində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin inzibati ərazi vahidlərindən biri kimi Çuxursəəd bəylərbəyliyinin mövcudluğunu Şah I İsmayılın 1505-ci il 26 avqust tarixli fərmanı da təsdiq edir. Fərmanda Çuxursəədin hakim, darğa və kələntərinə divan məmurlarının Gərni nahiyəsindəki Qızılvəng monastırından müxtəlif adda vergi və mükəlləfiyyətin toplanmasının qadağan edən göstəriş verilmişdi.
İrəvan şəhəri Səfəvi–Osmanlı müharibələri dövründə
XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq Səfəvi-Osmanlı sərhədində yerləşən Çuxursəəd bəylərbəyliyinin tarixində ən ağır dövr başlanmışdı. Bəylərbəyliyin ərazisi və onun mərkəzi İrəvan şəhəri öz aralarında qanlı müharibələr aparan iki qardaş türk imperiyaları olan Səfəvilərlə Osmanlılar arasında müharibə meydanına çevrilmiş, dəfələrlə əldən-ələ keçmişdi.
1514-cü il Çaldıran savaşının iştirakçısı Heydər Çələbi özünün “Çaldıran Rüznaməsi” adlı gündəliyində Sultan Səlimin başçılığı ilə Osmanlı ordusunun İrəvan şəhəri və ərtafının qarət etməsinin təsvirini vermişdir. Müəllif yazır: “29 rəcəb (20 sentyabr 1514) çərşənbə günü Araz çayı keçilib Əlincə qalasının yuxarı tərəfindəki Kəsik Künbəzə çatıldı. Cümə axşamı Naxçıvan şəhərinə daxil olundu, qızılbaş olduqları üçün əhalisi yağmalandı, 1 şaban (22 sentyabr) cümə günü xaraba halda olan (Qərbi Qarabağ və ya Naxçıvan Qarabağı da deyilən) Qarabağ şəhəri yaxınlarına çatıldı. Ertəsi gün Naxçıvanın “Əhmədbəy-Zaviyəsi”nə, növbəti gün Sədərək və 4 şabanda Çuxursəədə (Rəvan) bağlı “Hacı Lələli”nin yanından keçilərək “Böyük Vedi” ilə “Kiçik Vedi” kəndləri arasında yerləşildi. 26 sentyabr günü Çuxursəəd ətrafındakı (İrəvandan axan) Zəngi çayı keçilərək Dəvəli Ömər kəndini və Keçi Vəli yurdunu arxada qoyaraq İrəvan şəhəri yaxınlarına çatıldı. Ertəsi gün də burada qalındı, gecəyarısı hücum edilərək İrəvan şəhəri yağmalandı. 7 şabanda Çuxursəəddə yerləşən Üçkilsədən keçərək “Səkkiz mənzildə” düşərgə quruldu. Həm sol, həm də arxa tərəfdə Ağrıdağ göründü”. Qeyd edilən hadisəni – Çuxursəəd bəylərbəyliyinin mərkəzi İrəvan şəhərinin Osmanlı sultanı tərəfindən ələ keçirilərək qarət olunması və qalanın yerlə-yeksan edilməsini digər Osmanlı mənbəsi də təsdiq edir.
Mərkəzi İrəvan şəhəri olan Çuxursəəd bəylərbəyliyinin idarə edilməsi uzun müddət Rumlu, Ustaclı və Qacar əmirlərinə həvalə edilmişdir. Şah I İsmayıl Çuxursəəd vilayətinin tiyuldarlıq haqqını yığmağı nüfuzlu Rumlu nəslinə tapşırmışdı. Bu nəslin tanınmış əmirlərindən biri Div sultan Rumlu idi. O, Şah I İsmayıl zamanında şahın oğlu Təhmasib Mirzənin tərbiyəçisi və lələsi olmuşdu. Şahın fərmanı ilə 1515-ci ildə Çuxursəəd hakimi təyin olunan Div sultan Rumlu İrəvanda diqqətçəkən tikinti işləri aparmışdı. J.Şarden yazır ki, İrəvan şəhərində ön tərəfdə böyük bir bazar var və onun yaxınlığında kərpicdən inşa olunan və hazırda (1673-cü il – red) xaraba halında olan qədim bir məscid vardır. Həmin məscid onun bünövrəsini qoyan şəxsin adı ilə “Div Sultan məscidi” adlanır.
Göründüyü kimi, Şah I İsmayıl zamanında hərbi-strateji baxımdan önəmli olan İrəvanın abadlaşdırılması və möhkəmləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirilmişdi. Lakin İrəvan şəhəri və qalası sonralar dəfələrlə Osmanlıların hücumuna məruz qalmışdı. Bütün bunlar Osmanlılara müqavimət göstərmək və əməliyyat aparmaq üçün İrəvan vilayətində şahın əmri ilə iki silahqayırma müəssisəsinin tikilməsinə səbəb olmuşdu. İrəvan bəylərbəyliyi sikkə buraxmaq hüququna da malik idi.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Çuxursəəd (İrəvan) bölgəsi Div sultan Rumlunun tiyul mülkləri hesab olunmuş, şəxsi qabiliyyətinə görə isə əmirül-üməra vəzifəsinə yüksəlmişdi. 1524-cü ildə 10 yaşında hakimiyyətə gələn Şah I Təhmasib öz təzkirəsində yazır: “Div sultan Rumlu lələm idi. Qardaşı Çayan sultanın əvəzinə hakimiyyətə çatmış Köpək sultan adı ilə məşhur olan Mustafa sultanı əmirül-üməralıqda Div sultana şərik etdim”. Həsən bəy Rumlu da təsdiq edir ki, Şah I Təhmasib hakimiyyətə gələn zaman məmləkət işlərinin yüyənini Div sultan Rumluya təqdim etmişdi. F.Sümər Osmanlı qaynaqlarına istinad edərək yazır ki, Şah I İsmayıl ölüm ərəfəsində əmirlərə Div sultana mütləq itaət etmələrini və onun sözündən çıxmamalarını vəsiyyət etmişdi. Buna baxmayaraq, Şah I Təhmasib ustaclıların təzyiqi altında Köpək sultanı əmirül-üməralıqda onunla şərik etmiş və Div sultan bundan narazı qalmışdı. Bu narazılıq onlar arasında silahlı mübarizəyə yol açmışdı. Nəticədə Köpək sultan Ustaclı və tərəfdarları məğlub olaraq Gilanda Rəşt hakiminə sığınmışdılar. Onlar Rəşt hakimindən yardım alaraq növbəti il Ərdəbil üzərinə hərəkət etmişdilər.
1527-ci ilin iyununda Şah I Təhmasib özbəklərin Xorasana hücumunu dəf etmək üçün yürüşə başlayanda yaranmış fürsətdən istifadə edən ustaclı əmirləri Rəştdən Ərdəbilə yürüş edərək buranın hakimi Badıncan sultan Rumlunu məğlub edərək öldürmüşdülər. Onlar Ərdəbildən “Div sultanın ordusunun dayandığı və Rumlu tayfasının məskən saldığı Çuxursəədə getdilər. Div sultan və Çuxa sultan bu xəbəri eşitdikdə Xorasana getməkdən vaz keçib, cümə günü ramazan ayının 8-də (8 iyun 1527-ci il) Savucbulaqdan hücuma keçib Azərbaycana getdilər… Cümə günü ramazan ayının 29-da (29 iyun 1527) Naxçıvan tüməninin Arpaçay məntəqəsində onlara çatıb, şahanə vuruşdular. Ustaclılar məğlub oldular, Köpək sultan öldürüldü”.
Şah I Təhmasibin ordusu Savucbulaqdan hərəkət edib Sultaniyyə gələrək əmirlərin qatılmasını gözləyən zaman Div sultan Rumlu və Çuxa sultan da ona qatılmış, 26 iyul 1527-ci ildə Çuxa sultanın göstərişi ilə Div sultan Rumlu öldürülmüşdü. Onun qoşunu və vilayəti mülazimlərindən Süleyman bəy Rumluya tapşırıldı və ona Süleyman sultan ləqəbi verilmişdi. Beləliklə, 1527-ci ildən Çuxursəəd bəylərbəyliyi Süleyman sultan Rumlunun idarəsinə verilmişdi.
Göründüyü kimi, XVI əsrin I yarısında mərkəzi İrəvan şəhəri olan Çuxursəəd bəylərbəyliyini rumlu tayfasından olan tanınmış əmirlər idarə edirdi. Bəylərbəyliyi Div sultan Rumludan sonra Süleyman sultan Rumlu, sonra isə Hüseynxan sultan Rumlu idarə etmişdi. Osmanlı sultanı Süleyman Qanuninin 1534-1535-ci illərdə Azərbaycana yürüşləri zamanı Çuxursəəd hakimi Süleyman sultan Rumlu idi. Dövrün qaynaqlarında 1547-ci ildə Əlqas Mirzənin Şah I Təhmasibə qarşı üsyanı və Osmanlı sultanı Süleyman Qanuninin Azərbaycana 1548-ci il yürüşü zamanı da Çuxusəd hakimi Hüseynxan sultan Rumlunun olduğu qeyd edilir.
1548-ci ildə Van hakimi, “qiyamçı və fitnəkar bir şəxs olan İsgəndər Paşa Kürdüstanda qoşununu cəmləşdirib Çuxursəədə yürüş etdi. Çuxursəəd hakimi Hüseynxan sultan Rumlu mülazimlərinin (indiki leytenant rütbəsinə uyğundur – red.) pərakəndə halda olması səbəbindən, döyüşməyi məsləhət bilmədi. Yalnız vəkili Təbət ağanı 20 nəfərlə qarovulluğa (kəşfiyyata – red.) göndərdi. Onlar isə İsgəndər Paşa ilə vuruşmada məğlub oldular və 5 nəfəri qətlə yetirildi. Təbət ağa geri döndü. İsgəndər Paşa İrəvana soxulub oradakı bazarı yandırdı, daha sonra Van qalasına geri çəkildi. Hüseynxan sultan onların ardınca gedərək dəstədən 10 nəfəri qətlə yetirdi. Bu xəbər dinin pənahı olan şaha çatdıqda ona kömək etmək üçün Çərəndab sultan Şamlını Çuxursəədə göndərdi”.
1552-ci ilin əvvəlində Ərzurum hakimi olan İsgəndər Paşa Xoy ərazisindən Səfəvilərin hüdudlarına soxulmuş, sonra isə yenidən Çuxursəədə gəlib İrəvan şəhər bazarını yandırmış və geriyə qayıtmışdı. Ərzurum paşası qızılbaş əmirlərinə yazdığı hədə dolu məktublarında özünü lovğalıqla “Şirvan və Gürcüstan hakimi” adlandırırdı.
Belə olan vəziyyətdə I Şah Təhmasib “Ərzurumun lovğa, dikbaş hakimi İsgəndər Paşanı cəzalandırmağa qərar verdi”. Şah oğlu İsmayıl Mirzənin başçılığı altında ordunu ona qarşı göndərmişdi. Qarabağ hakimi Şahverdi Sultan Ziyad oğlu, Çuxursəəd hakimi Şahqulu Sultan Ustaclı, Bədr xan Ustaclı və Məhəmməd xan Mosullu kimi adlı-sanlı əmirlər bu yürüşdə iştirak edirdi. Qızılbaş ordusu Ərzurum uğrunda döyüşdə mühüm qələbə qazandı. Görkəmli Osmanlı əyanları Trabzon hakimi Mustafa bəy, Maraş hakimi Kəbir İsa, Sultanın qullarağası Məhəmməd bəy, İsgəndər Paşanın qardaşı Ramazan bəy, Malatya hakimi Xeyrəddin bəy və bir çox başqaları əsir alındılar. Səfəvi ordusunun Osmanlı dövlətinin sərhəd ərazilərini – Bitlis, Vostan, Adilcəvaz, Ərciş, Muş və Pasini viran qoyması Osmanlı sultanının Azərbaycana növbəti yürüşünə bəhanə olmuşdu.
Sultan Süleymanın Azərbaycana IV yürüşü zamanı – 1554-cü il iyulun 10-da Osmanlı ordusu Şörəyel və Şərabxana bölgəsini talan edərək İrəvana yaxınlaşdı. İyulun 18-də şəhəri ələ keçirən Osmanlı ordusu onu tamamilə qarət etmiş, Şah Təhmasibə, oğluna və əmirlərə məxsus saraylar dağıdılmış, bağ və bağçalar yerlə-yeksan olunmuşdu. Şəhərdə şaha məxsus olan “Sultaniyyə baxçası” da tamamilə dağıdılmışdı.
Sultan Süleymanın Naxçıvan səfəri kimi tanınan bu yürüşü də əvvəlki yürüşləri kimi bir nəticə vermədi. Osmanlı sultanının bütün təhdidlərinə baxmayaraq, Səfəvi şahı onunla açıq döyüşə girməkdən çəkindi, həyata keçirdiyi “viran edilmiş ərazi” taktikası ilə Osmanlı ordusunun ölkənin içərilərinə irəliləməsinin qarşısını aldı. Kəskin ərzaq çatışmazlığı ilə üzləşən Osmanlı sultanı qabaqcadan od vurub yandırdığı Naxçıvanı iyulun 30-da tərk etdi və geriyə – Ərzuruma qayıtdı. Qızılbaş qoşunları geri çəkilən Osmanlıların ardınca Osmanlı ərazisinə daxil oldular.
Azərbaycanı işğal etmək cəhdlərinin nəticə vermədiyinə əmin olduqdan sonra Sultan Süleyman Səfəvilərlə sülh danışıqlarına başlamağa razı oldu. 1555-ci il iyunun 1-də Amasyada imzalanan sülh müqaviləsinə görə İrəvan şəhəri də daxil olmaqla Çuxursəəd bəylərbəyliyi Azərbaycan Səfəvi dövlətinin tərkibində qaldı.
Qeyd edək ki, Çuxursəəd bəylərbəyliyini 1551–1573-cü illərdə Səfəvi sarayında böyük nüfuz sahibi olan Şahqulu Sultan Ustaclı idarə etmişdi. Şahqulu Sultanın 1567-ci ildə Şah I Təhmasib tərəfindən II Sultan Səlimin taxta çıxmasını təbrik etmək üçün qiymətli hədiyyələr və min nəfərlik heyətlə İstanbula göndərilməsi onun mühüm dövlət işlərində yaxından iştirak etdiyini göstərir. Elçi heyəti İstanbulda Piyalə Paşa tərəfindən qarşılanaraq Xəncərli Sultan sarayında yerləşdirilmişdi. 1568-ci ilin fevralında Şahqulu Sultan Ustaclı Ədirnədə qışlağa çəkilmiş II Sultan Səlimin sarayına gətirilmişdi. Rumeli bəylərbəyi Şəmsi Əhməd Paşa və vəzirlərlə görüşdükdən sonra Səfəvi elçisi Sultan tərəfindən qəbul edilmişdi. Elçinin şərəfinə ziyafət verildikdən sonra əvvəllər tərəflər arasında bağlanmış sülhü təsdiq edən məktub ona təqdim olunaraq geri dönməsinə icazə verilmiş, bununla da iki dövlət arasındakı münasibətlər qorunub saxlanılmışdı.
Mərkəzi İrəvan şəhəri olan Çuxursəəd bəylərbəyliyini Şah I Təhmasibin hakimiyyətinin sonlarında Şahqulu sultan Ustaclının oğlu Məhəmmədi xan Toxmaq Ustaclı əvəz etmişdi. 1576-cı ildə onun rəhbərliyi altında İstanbula böyük elçi heyəti göndərilmişdi. İsgəndər bəy Münşi bu haqda yazır: “… Rum padşahı Səlim xan vəfat etdiyindən və onun yerinə oğlu Sultan Murad taxtda əyləşdiyindən cənnətməkan şah istədi ki, Sultan Səlimin ölümünə başsağlığı vermək və Sultan Muradın cülusunu təbrik etmək üçün aqil və uzaqgörən böyük əmirlərdən birini Rum elçiliyinə göndərsin… Şərəfli hökmdar …ustaclı tayfasının mötəbər əmirlərindən birisi olan Çuxursəəd hakimi Məhəmmədi xan Toxmağı bu xidməti yerinə yetirməyə göndərdi”.
1576-cı ilin mayında Şah I Təhmasibin vəfatından sonra onun Qəhqəhə qalasında zindana salınmış oğlu İsmayıl Mirzə həbsdən azad olunmuş və həmin ilin avqustunda Qəzvində şah elan olunmuşdu. Şah II İsmayıl hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən sonra Şah I Təhmasibin zamanından İstanbulda elçi olan Toxmaq xanın qardaşları Sarı Laçını və Allahqulu bəyi əmisi oğlu Əbu Turab Mirzənin vasitəsilə qətlə yetirmişdi. Bu qətllər ustaclı əmirlərinin aradan götürülməsi ilə davam etdirilmişdi. Bu zaman İstanbuldan geri qayıdan Toxmaq xan Çuxursəəddəki əmlakının Əbu Turab Mirzə (əmisioğlunun və qardaşlarının qatili) tərəfindən müsadirə olunduğunu görmüşdü. II İsmayıl şahzadə Mustafa Sultanın qətlindən sonra ustaclıları əfv etmiş və Toxmaq xan da öz əvvəlki vəzifəsinə qaytarılmışdı. O, Çuxursəəd bölgəsinin valiliyinə qayıtdıqdan sonra mərkəzin buradakı etibarlı adamına çevrilmiş və yenidən bütün məsələlərə nəzarət etməyə başlamışdı. 1578-ci ildə Məhəmməd Xudabəndə hakimiyyətə gələndən sonra da Məhəmmədi xan Toxmaq Çuxursəədin hakimi olaraq qalmışdı. Bu dövrdə İrəvanın abadlaşdırılması sahəsində ciddi işlər görülmüş, gözəl Xan sarayı, Xan bağı salınmışdı. Həmin illərdə əkin sahələrinin suvarılması üçün yeni su kanalları çəkilmiş, böyük dəryaçalar yaradılmışdı.
İrəvan şəhəri Osmanlı idarəçiliyində (1583–1604)
Osmanlı-Səfəvi müharibəsinin yeni mərhələsinin (1578–1590-cı illər) gedişi zamanı İrəvan şəhəri növbəti dəfə Osmanlı ordusunun hücumuna məruz qalmışdı. 1583-cü ilin avqustunda Şərq yürüşünün yeni rəhbəri Fərhad Paşa 70-80 min nəfərlik qoşunla Ərzurumdan çıxıb Qarsı keçərək Çuxursəəd vilayətinə daxil olmuşdu. Öz qarşısında Osmanlıların üstün qüvvəsini görən Çuxursəəd bəylərbəyi Məhəmmədi xan Toxmaq kömək üçün Qarabağ və Təbriz bəylərbəyilərinə – İmamqulu xan Qacar və Əmir xan Türkmana müraciət etmişdi. Həmin əmirlər hələ Xorasanda olan şahın köməyi olmadan Osmanlı ordusuna qarşı durmağı öz qüvvələri imkanı xaricində saydıqları üçün Məhəmmədi xanın çağırışını cavabsız qoymuşdular. Buna görə də Məhəmmədi xan İrəvanı tərk edərək Naxçıvana çəkilmiş, Fərhad Paşa İrəvanı ələ keçirmişdi.
Fərhad Paşa İrəvan şəhərində Şah bağında Məhəmmədi xan Toxmağın sarayını içinə alan, Zəngi çayının şərq sahilində cənubdan şimala doğru uzanan bir narın qala və bayır qala tikdirmişdi. Səkkizqülləli, beş dəmir qapılı, məscidi və hamamı olan narın qala ilə qırx üçqülləli bayır qala 45 gün ərzində inşa edilmişdi. Məhəmmədi xan Toxmağın sarayı sökülərək daşları İrəvan qalasının inşasında istifadə olunmuşdu. Qala divarlarının tikintisində material çatışmadığı üçün əmirlər və əsgərlər ətraf ərazilərdən daş və ağac materialları toplamağa göndərilmişdi.
Mənbələrin məlumatına görə “İrəvanın bayır qalası Zəngi körpüsü, Dəmirbulaq, Abbasdarı (Abbasdərə – red.), Köşəli, Abagayat (Abıhəyat – red.), Qarabağ və Zoğalqala adlanan yerlərdən keçərək Zəngi çayına dönür və çay boyunca uzanaraq Zəngi körpüsündə birləşirdi. Uzunluğu təxminən 30 km olan qala divarlarında 50-60 bürc var idi”. Qala divarlarının önünə müdafiəni gücləndirmək üçün sıx ağaclar əkilmişdi. İrəvan şəhərinin ətrafına qala divarlarının çəkilməsi Osmanlıların onun müdafiəsinə xüsusi diqqət yetirdiyini göstərir. Şəhər ətrafında qaya və daşların az olması möhkəm qala divarlarının tikilməsini çətinləşdirdiyi üçün qala divarlarının qarşısında xəndək qazılmışdı. Fərhad Paşa tərəfindən Xızır Paşa İrəvan bəylərbəyi təyin olunmuş və o, lazım olan sursat və hərbi ləvazimatla təchiz edilmişdi. Evliya Çələbinin yazdığına görə Xızır Paşanın sərancamına 70 minlik Osmanlı əsgəri verildi.
Beləliklə, 1578–1590-cı illər Səfəvi-Osmanlı müharibəsi nəticəsində Qızılbaşlar məğlub olmuş və tərəflər arasında 1590-cı il İstanbul sülh müqaviləsi imzalanmışdı. Azərbaycanın əksər əraziləri kimi mərkəzi İrəvan olan Çuxursəəd bəylərbəyliyi də xeyli müddət – 20 il Osmanlı idarəçiliyində qalmışdı.
Osmanlı idarəçiliyi dövründə İrəvan bölgəsinin demoqrafik vəziyyəti
Müharibədə qalib gələn Osmanlı imperiyası İstanbul sülhündən dərhal sonra ələ keçirilmiş Səfəvi torpaqlarında, o cümlədən İrəvan bölgəsində siyahıyaalmalara başlamışdı. 1590-cı ildə tərtib olunan “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri”ndə bu diyarın ən qədim yerli əhalisi olan Azərbaycan türklərinin tarixi bütün incəlikləri ilə əks olunmuş, bölgənin, o cümlədən İrəvan şəhərinin sosial-iqtisadi durumu, tarixi coğrafiyası, mövcud toponimlər və s. barədə çox qiymətli materiallar öz əksini tapmışdır.
Ümumtürk tarixi üçün gələcək təhlükəni qiymətləndirə bilməyən Osmanlı sultanları ələ keçirdikləri Qərbi Azərbaycan torpaqlarında, xüsusilə İrəvan bölgəsində erməniləri məskunlaşdırır və onlara xüsusi “qayğı” göstərirdi. Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin gedişində İstanbuldan göndərilən sultan fərmanları və xüsusi göstərişləri ilə Azərbaycan torpaqlarına köçürülən ermənilərin toxunulmazlığı təmin olunurdu. Bununla belə, həmin müharibələrinin gedişində vəziyyətin Səfəvilərin xeyrinə dəyişməsindən asılı olaraq Azərbaycan türkləri təkrar doğma torpaqlara qayıdır, ənənəvi demoqrafik durum yenidən bərpa olunurdu. İrəvan bölgəsində yaşayan əhalinin gerçək etnik mənzərəsinin işıqlandırılması üçün müfəssəl dəftərlərlə yanaşı, bu dəftərlərin tərtib edildiyi və ondan əvvəlki dövrdə yazılmış tarixi xronikaların məlumatlarını da nəzərə almaq lazım gəlir.
XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq davam edən Səfəvi-Osmanlı müharibələri nəticəsində Azərbaycanın qərb bölgəsinin şiə məzhəbli əhalisinin xeyli hissəsi öz doğma yurdunu tərk etməyə məcbur olmuşdu. Dövrün qaynaqlarında Abaran, Şərəbxana, Bazarçayı, Zar və Zəbil nahiyələrində heç kimin yaşamadığı göstərilir. 1579-cu il oktyabrın 4-də Qarsdan hərəkət edən 40 minlik Osmanlı ordusu Şörəyel livası tərəfdən Arpaçayı keçərək Şərur qəzasınının Şərəbxana nahiyyəsinə girmiş və buradan 20 minə qədər əsir aparmışdır. Əsir aparılanların etnik mənsubiyyəti barədə dövrün xronikalarında məlumat verilməsə də, onların müsəlman (türk) əhalisi olduğunu söyləməyə Sultan III Muradın 28 aprel 1578-ci il tarixli fərmanı əsas verir. Səfəvilərlə müharibə ərəfəsində verilmiş bu fərmanda “reayadan olan xəracgüzar erməni tayfasının mallarına və canlarına zərər verilməməsi” əmr edilmişdi. Həmçinin 1583-cü ilin avqustunda Fərhad Paşanın başçılığı ilə Osmanlı ordusunun Şörəyel və Talin (Talın) tərəfdən İrəvan əyalətinə daxil olduğu zaman İrəvan şəhəri və eyni adlı əyalətin müsəlman (türk) əhalisi ərazini tərk edərək Ağrıdağ və yaylaqlara çəkilmişdi.
Osmanlı sultanı isə ələ keçirilən Çuxursəəd bölgəsində özünə sosial dayaq yaratmaq məqsədilə türk-müsəlman əhalinin məcburən tərk etdiyi torpaqlara xristian əhalisi ilə yanaşı sünni kürdləri də köçürdü. XVI əsrin sonlarına aid Baş Nazirlik Osmanlı Arxivi (Başbakanlık Osmanlı Arşivleri) “Mühimmə dəftəri”nə görə Sultan III Muradın əmri ilə “Diyarbəkrdən və s. yerlərdən sünnü məzhəbli Kurmac adlanan Dəclə kürdləri … Maku, İrəvan və Naxçıvan bölgələrinə gətirilərək buradan köçmüş Qızılbaş – türkmənlərdən və Oyrat xalqından boşalan kənd və qəsəbələrə yerləşdirildi”.
1590-cı ildən sonra Osmanlı sultanının İrəvan əyalətində Səfəvilər dövrü ilə müqayisədə yaratdığı əlverişli həyat şəraiti və xüsusilə də əyaləti ədalətlə idarə etmək üçün tərtib etdikləri qanunnamə doğma yurdlarını tərk etmiş İrəvan əyalətinin türk-müsəlman əhalisinin yenidən öz ata-baba torpaqlarına qayıtmalarına şərait yaratmışdır. Müfəssəl dəftərdən görünür ki, türk-müsəlman əhalisi İrəvan, Karbi, Karni, Vedi, Talin (Talın) və Ərmavi nahiyələrində geri qayıdıb yerləşmiş, Karni, Vedi, Ərmavi, Naxçıvan, Mülki-Arslanlı, Qarabağ, Şərur, Azadciran, Şorlut nahiyələrində Osmanlılardan əvvəlki dövrdə olduğu kimi yenə də çoxluq təşkil etmişlər. Hətta bir müddət sonra İrəvan şəhərində daimi yaşayan əhalinin yenə də tamamilə Azərbaycan türklərindən ibarət olmasını ilk mənbələr təsdiq edir. XVII əsr fransız səyyahı Şarden İrəvanda olarkən (1673) Səfiqulu xan Çuxursəəd bəylərbəyi və İrəvan hakimi idi. Şarden onun incəsənəti və elmi sevdiyini, hamının ona hörmət etdiyini göstərir. Səyyahın məlumatına görə “….İrəvan qalası təxminən səkkiz yüz evdən ibarətdir. Orada ancaq təmizqanlı qızılbaşlar (yəni Azərbaycan türkləri – red.) yaşayırlar”. Beləliklə, bəhs olunan dövrdə də Azərbaycanın qədim Çuxursəəd (İrəvan) bölgəsində və İrəvan şəhərində yaşayan əhalinin böyük əksəriyyəti Azərbaycan türklərindən ibarət idi.
XVI əsrdə baş vermiş Səfəvi-Osmanlı müharibələri zamanı İrəvan şəhərinin dəfələrlə osmanlı ordusunun hücumlarına məruz qalmasına baxmayaraq, şəhərdə həyat davam etmişdi. 1590-cı il Osmanlı mənbəsinə görə İrəvan şəhəri narınqala və bayır qaladan təşkil olunmuş, məscidləri, xan sarayı, hamamları və çarşısı olan müsəlman-türk şəhəri idi. Narınqala – Dərəköy, Mardiros, Məzərə (Mərzə), Kiçik Qayıq (Kiçik Qayğı), Əyali (İsalı) və Börkçü Ohan adlanan 6 məhəlləyə ayrılmışdı. Bayır qalada isə şəhərin Dərəköy, Bağlar, Hacı İlyas, Yenicə və Oxcabert adlı məhəllələri mövcud olmuşdur. Mənbədə İrəvan şəhərindəki Dəyirmantəpə küçəsində yerləşən ticarət obyektlərindən və İrəvan şəhərində yerləşən boyaxana, bozaxana, şamxana, bazar bacı, qara tamğa və at bazarından alınan illik gəlirlər qeyd edilmişdir.
XVI əsrin sonunda Şah Abbas Səfəvi dövlətinin tarixi sərhədlərini bərpa etmək, xüsusilə dövlət üçün böyük iqtisadi əhəmiyyəti olan Azərbaycan ərazisini Osmanlı işğalından azad etmək üçün müharibəyə ciddi hazırlıq görmüşdü. Onun həyata keçirdiyi bütün iqtisadi, siyasi və hərbi islahatlar bu məqsədə yönəlmişdi. Qeyd edilən dövrdə Osmanlı dövlətinin daxili və xarici vəziyyətinin ağır olması və Azərbaycanda da Osmanlı hakimiyyətinin xeyli zəifləməsi Səfəvi şahına itirilmiş əraziləri geri qaytarmaq üçün Osmanlı dövlətinə qarşı hərbi əməliyyatlara başlamağa imkan yaratmışdı.
Azərbaycanda Osmanlı ağalığına qarşı başlanan üsyanlardan istifadə edən Şah Abbas 1603-cü il sentyabrın 14-də Mazandarandan 2-3 minlik qüvvə ilə ova çıxmaq bəhanəsi ilə Azərbaycana yürüşə başlamışdı. Digər qüvvələr isə yolda şaha qoşulmuşdu. Sentyabrın 27-də Təbrizi mühasirəyə alan Səfəvi ordusu oktyabrın 21-də şəhəri azad etmişdi. Bu hadisə Səfəvi ordusunun qərbə doğru irəliləməsinə şərait yaratmışdı.
İrəvan şəhərinin azad edilməsi və möhkəmləndirilməsi
Şah Abbas Culfanı və Naxçıvanı azad etdikdən sonra İrəvan qalasını ələ keçirməyi qərara almışdı. Həmin dövrdə İrəvan qalası kompleks olaraq üç mühüm qaladan ibarət olmuşdur: “Biri sərdar Fərhad Paşanın 1583-cü ildə …inşa etdirdiyi Ətiq qalasıdır… İkincisi qalanın cənub-qərbindəki təpənin üzərində yerləşən Gözçü adlı kiçik bir qaladır ki, bu iki qala arasındakı məsafə iki-üç ox sürətinə bərabərdir. …Üçüncüsü isə bir neçə gün ərzində Naxçıvan ləşkərinin Ətiq qalasının yanında olduqca möhkəm inşa etdikləri Yeni qaladır, amma oraya şirhacı çəkmək və xəndək qazmağa hələ imkan tapa bilməmişdilər”.
Səfəvi ordusu 1603-cü il oktyabrın 18-də İrəvan qalasının cənub-şərqində göründü. Qalada Şərif Paşanın 10 minlik Osmanlı qarnizonu möhkəmləndirilmiş üç istehkam xətti ilə müdafiə olunurdu. Buna görə də şəhərin mühasirəsi uzun müddət davam etmişdi. Şah Abbas İrəvan qalasının ətrafında istehkam tikmək üçün Naxçıvan və Culfa əhalisini səfərbərliyə almış və onların hərbi əməliyyatda iştirak etməsini məsləhət görmüşdü. Şah I Abbas öz qoşunlarını bir neçə dəstəyə bölmüşdü. O, Azərbaycan ordusunun rəhbəri Zülfüqar xana Gözçü qalasını ələ keçirməyi tapşırmış, digər məşhur sərkərdə Qırçığai bəyi isə öz xüsusi mühafizəçiləri ilə birgə Köhnə qalanın (Ətiq qalası) qarşısında qoymuşdu. Bu zaman Osmanlı topçuları qala divarlarının üstündən Şah I Abbasın əsgərlərini mərmi yağışına tutmuşdular. Vəziyyətin gərginləşdiyini görən Şah Abbas təcili tədbirlər görmüşdü.
Gözçü qalası ələ keçiriləndən sonra Şah I Abbas Qırçığai bəyə “Yeni qala”nı tutmağı əmr etmişdi. O, Xorasan tüfəngçilərinin bir dəstəsini və öz xüsusi mühafizəçilərini də onun komandanlığına vermişdi. Zülfüqar xanı isə Köhnə qalanı mühasirəyə almağa göndərmiş və yeni düzəldilmiş toplardan birini onun ixtiyarına vermişdi. 1604-cü il iyunun 8-də İrəvan qalası azad edilmiş, Şərif Paşa başda olmaqla Osmanlı qarnizonu təslim olmuşdu. Şah I Abbas Şərif Paşanın xahişini nəzərə alaraq onu Məşhədə, İmam Rza türbəsinə mütəvəlli təyin etmiş, Mehmed Paşanın rəhbərliyi altında əsir alınan 500 nəfərlik dəstəyə Qarsa getməyə icazə verilmişdi. Şah I Abbas bu döyüşlərdə göstərdiyi igidliyinə görə “Sarı Aslan” ləqəbini almış Əmirgünə xan Qacarı Çuxursəəd (İrəvan) bəylərbəyi təyin etmişdi. 1625-ci ildə Əmirgünə xanın ölümündən sonra bu vəzifəyə onun oğlu, Şah I Abbasın ən tanınmış sərkərdəsi Təhmasibqulu bəy Qacar təyin edilmişdi.
Beləliklə, iyirmi ildən artıq Osmanlı dövlətinin idarəçiliyində qalan İrəvan şəhəri azad edilərək Azərbaycan Səfəvi dövlətinin tərkibinə qaytarılmış və XVII əsr ərzində bu bölgənin idarəçiliyi Azərbaycanın qədim tayfası olan Ağcaqoyunlu Qacarların əlində qalmışdı.
Səfəvi-Osmanlı müharibələri XVII əsrin birinci yarısında davam etdiyi üçün İrəvan şəhəri 1635-ci il də Osmanlı sultanı IV Muradın hücumuna məruz qalmışdı. Osmanlı ordusu həmin il iyulun 27-də İrəvan şəhərini mühasirəyə almış, İrəvan hakimi Təhmasibqulu xan Qacar avqustun 8-ə kimi müqavimət göstərməsinə baxmayaraq təslim olmaq məcburiyyətində qalmışdı.
Osmanlı ordusunun Təbrizi tərk etməsindən sonra şah hərbi şurası İrəvan şəhərinin təcili geri alınmasına qərar vermişdi. 1635-ci il dekabrın 25-də Rüstəm xanın komandanlığı altında Səfəvi ordusu qalanı mühasirəyə almışdı. Ciddi mübarizədən sonra, 1636-cı il aprelin 2-də İrəvan şəhəri Səfəvi ordusu tərəfindən işğaldan azad olunmuşdu.
100 ildən çox davam edən Səfəvi-Osmanlı müharibələri 1639-cu ildə Qəsri-Şirin müqaviləsi ilə başa çatmış, iki imperiya arasında 1723-cü ilə kimi davam edən uzunmüddətli sülh dövrü başlanmışdı. Yaranmış əmin-amanlıq Çuxursəəddə sosial-iqtisadi inkişafa müsbət təsir göstərmişdi.
Dövrün qaynaqlarının və elmi ədəbiyyatın təhlili göstərir ki, İrəvan şəhəri Azərbaycan Səfəvi dövlətinin strateji mövqeyinə görə mühüm əhəmiyyət daşıyan başlıca əyalət mərkəzlərindən biri kimi uzun müddət davam edən Səfəvi-Osmanlı müharibələri dövründə fasilələrlə Osmanlı işğalına məruz qalmışdır. Bu şəhərin gələcək inkişafına öz təsirini göstərmişdir. İrəvan şəhəri ayrı-ayrı dövrlərdə Osmanlı ordusunun hücumu zamanı dağıntılara məruz qalsa da, şəhərin quruluşu və qala divarları ilə əhatə olunaraq möhkəmləndirilməsi də məhz Osmanlı hakimiyyəti altında olduğu zaman təmin edilmişdir. İrəvan şəhərini Səfəvi ordusunun hücumundan müdafiə etmək üçün Osmanlı sərkərdəsi Fərhad Paşa şəhərdə möhtəşəm qala tikdirmiş və şəhər ətrafına qala divarları çəkdirmişdir. İrəvan şəhəri 1636-cı ilin aprelində Osmanlı işğalından azad edildikdən sonra Səfəvi şahı tərəfindən daha da möhkəmləndirilmişdi.
1663-cü ildə II Şah Abbas keçmiş Çuxursəəd hakimi Əmirgünə xanın oğlu Abbasqulu xanı İrəvana hakim təyin etmiş və o, Çuxursəəd bəylərbəyliyini 1666-cı ilə kimi idarə etmişdi. Onu bu vəzifədə Səfiqulu xan (1666-1674) əvəz etmişdi.
Səfiqulu xan Qarasu çayından susuz çöllərdən birinə böyük kanal çəkdirmiş, orada kənd saldırmış və öz adı ilə – Səfiabad adlandırmışdı. Səfiqulu xanın arvadı da onun kimi hərəkət edərək bu kanaldan digər tərəfə arx çəkdirmiş və onu Xatınarxı adlandırmışdı. Bundan sonra ər-arvad xeyriyyəçilik məqsədilə çəkdirdikləri bu kanalın və Xatınarxının suyundan əhalinin vergi ödəmədən istifadə etməsinə icazə vermişdilər.
Səfiqulu xanın ölümündən sonra Çuxursəəd bəylərbəyliyini Rüstəm oğlu Səfiqulu xan (1674-1679) idarə etmişdi. Onun zamanında əhalinin vəziyyəti xeyli ağırlaşmışdı. Nəticədə iki il məvacibsiz qalan Qacar və Bayat tayfalarından olan döyüşçülər 1677-ci ildə Səfiqulu xana qarşı üsyana qalxmışdılar. Vəziyyəti nəzərə alan Şah Süleyman (1666-1694) Çuxursəəd bəylərbəyliyinə özünün etibarlı adamlarından biri olan Zal xanı (1679-1688) təyin etmişdi. Onun hakimiyyəti illərində – XVII əsrin son rübündə bütün Yaxın Şərq ölkələri kimi Səfəvi dövləti də dərin tənəzzül dövrünü yaşayırdı. Bu Çuxursəəd bəylərbəyliyi üçün də təsirsiz qalmamışdı.
Bununla belə, Azərbaycanın bir çox yerlərində olduğu kimi Çuxursəəddə də ənənəvi iqtisadi həyat davam etməkdə idi. Vilayətin mərkəzi İrəvan şəhəri Osmanlı imperiyasının ticarət mərkəzləri, Tiflis, Gəncə, Şamaxı və İsfahan şəhərləri ilə aparılan ticarət yollarının qovşağında yerləşirdi. İrəvan digər Azərbaycan şəhərləri ilə daha geniş ticarət əlaqəsi saxlayırdı. İrəvana hər yerdən tacirlər gəlir, istədiklərini alıb aparırdılar.
İrəvan şəhəri səyyahların təsvirlərində
Səfəvi dövlətinin inzibati vahidlərindən biri, Çuxursəəd bəylərbəyliyinin mərkəzi İrəvan şəhəri haqqında müхtəlif vaxtlarda burada olmuş səyyahlar maraqlı məlumatlar vеrmişlər.
ХVII əsrin 50-ci illərin ortalarında İrəvanda olmuş fransız səyyahı J.B.Tavarniye İrəvan şəhərini təsvir edərkən onun iki hissədən – içəri şəhər və bayır şəhərdən ibarət olduğunu qeyd edərək yazırdı: “İçəri şəhərdə yalnız xan özü, ordu başçıları və hərbçilər yaşayırlar. Xanın imarəti çaya baxır. Xan çox güclüdür və onun hər zaman sərhədi qorumağa qadir ordusu vardır. …şimal-qərb hissədə yerləşən bayır şəhərdə yaşayış içəri şəhərdən 20 dəfə çoxdur.”
ХVII əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində İrəvanda olmuş digər fransız səyyahı J.Şarden şəhərin ümumi təsvirini verərək yazırdı: “İrəvan böyük şəhər olsa da, gözəl deyil və çirkli şəhərdir. …Onun böyük hissəsi bağlardan və üzümlüklərdən ibarətdir. …O, hər tərəfdən dağlarla əhatə еdilmiş düzənlikdə yеrləşir. Şimal-qərb tərəfdən Zəngi, cənub-qərb tərəfdən isə Qırхbulaq çayları aхır”. J.Şarden daha sonra içəri şəhərin, yəni qalanın təsvirini vermişdir: “Qala kiçik bir şəhərdən böyükdür. O, oval formadadır, dairəsi dörd min addım olub, təxminən səkkiz yüz evdən ibarətdir. …Qalanın müdafiəsi üçün iki min əsgər ayrılmışdır. Hakimin sarayı qalanın içərisindədir. …Şəhərdə və qalada çoхlu hamam və karvansara vardır”.
XVII əsrdə İrəvanda olmuş Osmanlı səyyahı Evliya Çələbi İrəvan qala-şəhəri ilə bağlı maraqlı məlumatlar vеrmişdir: “Möhkəm dəmirdən hazırlanmış üç darvazası vardır. Təbriz qapısı cənub tərəfə, Mеydan qapısı və ya Yayla qapısı şimal tərəfə açılır. Çövkən meydanı burada yerləşir. Qərb tərəfə açılan Körpü qapısına Əcəm dilində “Darvazeyi-Pul” deyərlər. Osmanlıdan qalmış 700 ədəd böyük və kiçik topları var. Digər sursat və cəbbəxanalarının da sayı-hesabı yoxdur. …Burada 3 min qala gözətçisi, 3 min xan ordusu və 7 min əyalət əsgəri vardır. Bura bir neçə dəfə хanlar хanlığı olmuşdu. Burada qazı, molla, şеyхül-şərif, kələntər, darğa, münşi, yasavul ağası, qoruqçubaşı, еşikağası, dizçökən ağa, 7 nəfər mеhmandar və şехbəndər vardır”.
Evliya Çələbinin təsvir etdiyi İrəvan şəhəri üç mühüm hissəyə – Əskişəhər, Narınqala və Körpübaşına ayrılırdı. Əskişəhər və Narınqala Zəngi çayının şərqində, Körpübaşı isə çayın qərb sahilində yerləşirdi. E.Çələbi qeyd edir: “Narınqalada bəylərbəyinin sarayı, məscid, zərbxana və 2600 üstüörtülü torpaq ev vardır. Onlardan ən gözəli Xan sarayıdır ki, Əmirgünə xan abadlaşdırmışdır. Bu sarayın yaxınlığında, sol tərəfdə şah zərbxanası yerləşir. Burada abbasi və bisti kəsilirdi. Qalanın şimalında Yayla qapısının qarşısında Əskişəhər yerləşir. Burada Çovqan meydanı, cümə məscidi, karvansara, üstüörtülü və üstüaçıq bazar vardır. Qaladan çayın qərb yaxasına açılan körpünün başında Körpübaşı yerləşir. Burada Xan bağı salınmışdır. Yenə orada cümə məscidi, karvansara, hamam, üstüörtülü bazar çoxdur, bir növ şəhərdir. Burası Əcəm (Səfəvilər – red.) əlinə keçdikdən sonra qalanın şərq tərəfdən bayırına üç qat qalın divar çəkib əsil divara əlavə etmişlər”.
1701-ci ilin yayında İrəvan şəhərində olan fransız səyyahı Yozef de Tournefort da şəhər haqqında maraqlı məlumatlar vermişdir: “Düzənliyin kənarında təpənin zirvəsində yerləşən İrəvan şəhəri üzüm bağları və digər bağlarla doludur. Hətta evlər də ölkənin ən gözəl vadilərindən birində çəmənliklər, meyvə ağacları və üzümlüklərlə çulğalaşır. …İrəvanın evləri ölkənin digər şəhərlərində olduğu kimi, bir mərtəbəli kürsülüdür, çiy kərpicdən və palçıqdan tikilmişdir. Hər bir ev kvadrat, düzbucaqlı və ya dairəvi formada olub ətrafı təxminən 2 metr hündürlüyündə divarla əhatə olunub. Şəhər divarları bir çox yerlərdə iki qatlıdır, lakin onların hündürlüyü 4 metrdən çox deyil və yalnız 4 və ya 5 fut enində dairəvi xəndəklərlə qorunur. Bütün bu tikililər və hətta divarlar günəşdə qurudulmuş kərpiclə tikilmişdir. Şəhərin yuxarı tərəfindəki qala divarları üç qatlı olmasına baxmayaraq yaxşı vəziyyətdə deyil. Forması az qala oval olan qalada 800-dən çox ev var, burada müsəlmanlar yaşayır, gün ərzində burada işləyən ermənilər şəhərə yatmaq üçün gedir. Qala mühafizəçilərinin sayının 2500 olduğu bildirilir. Şimaldan qalanı ələ keçirmək mümkün deyil: lakin bu, kərpic divarların hesabına deyil, qalanı çayın axan dəhşətli uçurumla təchiz edən təbiətin əməyidir. Qalanın qapısı təbəqə metalla örtülüb. Darvazanın dəmir məhəccərləri və qala mühafizəçiləri bir-birini kifayət qədər yaxşı tamamlayırlar”.
İrəvan şəhərinə getmək üçün “üç tağlı körpü üzərindən Zəngi çayını keçən” səyyah hava çox isti olduqda vilayət hakiminin sərinləmək üçün bu tağların altında tikilmiş otaqlara gəldiyi, şəhərin cənubundakı təpədə qaladan təxminən 1000 addım məsafədə, ikiqat divarlarla qorunan Keçiqalanın yerləşdiyi və İrəvan divarlarındakı bütün mazğalların kifayət qədər spesifik quruluşa malik olması haqda məlumat vermişdir.
İrəvan şəhəri XVIII əsrin əvvəllərində
XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvi dövlətində mərkəzi hakimiyyət çox zəifləmişdi. Artıq dövlətin digər əraziləri kimi Azərbaycanın da ayrı-ayrı bölgələrini idarə edən hakimlər, o cümlədən Çuxursəəd bəylərbəyiləri mərkəzi hakimiyyətdən ayrılıb müstəqil hakimlərə çevrilirdi.
Yerli hakimlər öz məqsədlərinə çatmaq üçün xalq üsyanlarından istifadə edirdilər. Səfəvilərin zəifləməsindən istifadə edən əfqanlar 1722-ci ildə dövlətin paytaxtı İsfahan şəhərini ələ keçirmişdilər. Belə bir vaxtda yaranmış əlverişli şəraitdən istifadə edən Rusiya 1722-1723-cü illərdə Səfəvi dövlətinin Xəzərsahili vilayətlərini işğal etmişdi. Bundan narahat olan Osmanlı dövləti Rusiyanı qabaqlamaq üçün 1723-cü ildə öz qoşunlarını Azərbaycana yeritmişdi.
Rusiya Osmanlı dövləti ilə müharibəyə girməkdən çəkinmiş, nəticədə 1724-cü ildə İstanbulda Rusiya və Osmanlı dövlətləri arasında müqavilə imzalanmışdı. Müqavilənin şərtlərinə görə Rusiya işğal etdiyi Xəzərsahili vilayətləri əlində saxlamaqla kifayətlənirdi. Osmanlı dövləti isə Cənubi Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın qalan ərazilərini işğal etmək üçün Rusiyanın bitərəfliyini təmin etmişdi.
1724-cü ilin yazında Osmanlı sərkərdəsi Arifi Əhməd Paşa 60 min nəfərdən artıq qoşunla Tiflisdən İrəvan şəhərinə doğru hərəkət etmiş və mayın 29-da Arpaçay vadisinə yetişərək burada mövqe tutmuşdu. Osmanlı ordusu İrəvan qalası ətrafında ciddi müqavimətlə qarşılaşmışdı. Çuxursəəd əhalisi başda bəylərbəyi Əliqulu xan (bəzi mənbələrdə Allahqulu xan) olmaqla Osmanlı qoşunlarına şiddətli müqavimət göstərmişdi. İrəvanın müdafiəsi zamanı şəhərin əhalisi bütünlüklə azərbaycanlılardan ibarət idi. L.Lokhart Osmanlı ordusunun şiddətli hücumlarının İrəvan müdafiəçilərinin qəhrəmancasına müqaviməti ilə rastlaşması, Osmanlıların çoxlu sayda itki verməsi və bununla əlaqədar olaraq “ölüləri dəfn etmək üçün Arif Əhməd Paşanın müvəqqəti atəşkəs təklif etməsi” barədə məlumat vermişdir.
Üçkilsə və onun ətrafında məskunlaşan, əsasən, Qriqoryan missionerlərindən ibarət olan erməniləri öz vətənləri olmadığı üçün Çuxursəədin və İrəvan qalasının taleyi əsla maraqlandırmırdı. Əksinə, onlar bu torpaqlarda möhkəmlənmək üçün ölkəyə hücum edən hər hansı xarici qüvvə ilə sövdələşməyə hazır idilər. Buna görə də nə katolikos, nə də erməni missionerləri İrəvanın müdafiəsində iştirak etməmişdilər. Əksinə, ermənilər Osmanlı hərbi hissələri ilə əlaqə yaratmış və səbirsizliklə Azərbaycana müdaxilə edən Osmanlı qoşunlarının qələbəsini, İrəvan qalasının təslim olmasını gözləmişdilər.
İrəvan şəhərinin mühasirəsi uzandıqca qalada ərzaq, sursat çatışmamazlığı getdikcə daha çox hiss olunmağa başlamışdı. Şəhərin müdafiəçilərinə köməyə heç bir qüvvə gəlmədiyindən İrəvan komandanlığı Arif Əhməd Paşa ilə danışıqlara girməyə məcbur olmuşdu. Mərkəzdən aramsız olaraq kömək alan Osmanlı qoşunları, 92 gün mühasirədə saxladığı İrəvan qalasını nəhayət ki, böyük çətinliklə ələ keçirə bilmişdi.
İrəvan qalası ələ keçdikdən sonra Anadolu valisi Osman Paşa İrəvana hakim təyin olunmuşdu.
İrəvan şəhərinin itirilməsindən sonra Çuxursəəd bəylərbəyliyi 10 ildən çox Osmanlıların hakimiyyəti altında qalmışdı. Osmanlılar işğal etdikləri Azərbaycan ərazilərində öz inzibati idarə sistemlərini tətbiq edərək əyalətləri sancaqlara, onları isə nahiyələrə bölmüşdülər.
Osmanlı məmurları tərəfindən tərtib edilən 1728-ci il tarixli “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri”nə görə keçmiş Çuxursəəd bəylərbəyliyinin ərazisi iki livaya – İrəvan və Naxçıvan livalarına bölünmüşdü. İrəvan livasına 10 nahiyə daxil idi: İrəvan, Karbi, Gərni, Vedi, Aralıq, Talin (Talın), Ərmus, Abnik, Abaran, Şərabxana. Naxçıvan livası isə 16 nahiyədən (Ağcaqala, Məvaziyi-Xatun, Mülki-Arslanlı, Qarabağ, Dərəşam, Dərənürgüt, Dərəşahbuz, Bazarçayı, Şərur, Şorlu, Zar, Zəbil, Əlincə, Sisyan, Azadciran, Ordubad) və bir qəzadan – Naxçıvan qəzasından (sancağından) ibarət idi. Bu zaman Maku, İğdır, Sürməli nahiyələri ilə yanaşı Zar, Zəbil və Şərur nahiyələri də Naxçıvan sancağının tərkibindən çıxarılaraq İrəvan əyalətinə birləşdirilir. Eyni zamanda, İrəvan əyalətinin ərazisində Göyçə, Məzrəə, Xınzirək, Qırxbulaq, Dərəçiçək, Sədərək nahiyələri və Şörəyel livası yaradılmışdı. XVI əsrin sonunda mövcud olmuş Talin (Talın), Ərmus, Abnik, Şərabxana nahiyələri, eləcə də Naxçıvan sancağının ərazisindəki Bazarçay və Ağcaqala nahiyələri ləğv olunmuşdu. Qeyd edilən dövrdə İrəvan şəhəri 4 məhəllədən – Köhnə şəhər, Dəmirbulaq, Dərəkənd və Təpəbaşı məhəllələrindən ibarət olmuşdu.
XVIII əsrin 30-cu illərinin əvvəllərində görkəmli Azərbaycan sərkərdəsi Nadir xan Əfşarın başçılıq etdiyi Səfəvi qoşunlarının zərbələri altında Osmanlı hərbi qüvvələri Azərbaycan ərazisini tərk etməyə başlamışdı. Növbə İrəvana çatdıqda qaladakı Osmanlı qarnizonu döyüşə girməkdənsə müdafiə olunmağı üstün tutmuşdu. Tezliklə Osmanlı qarnizonu bunun da mənasız olduğunu nəzərə alaraq Nadir xanla danışıqlara girmiş, nəticədə İrəvan qalasındakı Osmanlı qarnizonu heç bir itki vermədən 1735-ci il oktyabrın 3-də qalanı tərk etmişdi.
Nadirin uğurlarının qaçılmaz olduğunu görən erməni katolikosu bu dəfə Osmanlılardan üz döndərərək onun tərəfinə keçmişdi. Xarici müdaxiləçilərə qarşı müharibədə qazandığı qələbələr Nadir xanın orduda və bütün ölkədə nüfuzunu artırmış və Muğan qurultayında şah seçilməsini təmin etmişdi.
Tofiq Nəcəfli
Tarix elmləri doktoru, dosent
